Selçuklularda görülen atabeylik nedir?

Atabeg, atabey ya da atabekü’l-asâkir, Selçuklu Devleti’nde ve sonrasında bazı Türk devletlerinde şehzadeleri eğitip yetiştiren memurlara verilen unvandır.

Atabeg tarihte Güney Kafkasya’daki devletler tarafından da kullanılmış, bu unvan Gürcücede “atabagi” (ათაბაგი), Ermenicede “atapak” biçimini almıştır.

Unvan ilk defa Selçuklularda Nizâmülmülk tarafından kullanıldı.Ancak daha önceki Türk-İslam devletlerinde de bu vazifeyi gören memurlar bulunmaktaydı.

Başta Selçuklu olmak üzere eski Türk devletlerinde önemli kişilere verilen unvan Atabey olarak bilinmektedir. Bunlar içinde Şehzadeler ve bir eyaletin yönetimi ile görevli olan vezirler için değerlendirilir.Genel olarak bu iki önemli kişi için eski Türk devletlerinde bu unvan kullanılırdı.

Atabeylik sonraki yıllarda eyalet yöneticiliğine küçük yaşta atanan şehzadelerin eğitim ve bakımıyla uğraşan, eyalet yönetimde de şehzadelere yardımcı olan komutan ya da diğer devlet görevlilerine verilen bir unvan olmaya başlamıştır.Melik olarak adlandırılan merkezi idareye bağlı hükümdarlıklar da atabeglik kurumu görülebilmekteydi.İlerleyen yıllarda konumları güçlenen atabegler güçlenerek Atabeglik olarak adlandırılan yarı bağımsız bazen de bağımsız hükümdarlık kurmaya başladı.12. yüzyılda Selçuklu Devleti hakimiyeti altındaki toprakları “Atabey” unvanlı yerel yöneticiler (bugünkü Vali) tarafından Selçuklu hükümdarı adına idare edilmeye başlanmıştı.1255 yılında Harezmşahlar Devleti’nin bölgeyi hakimiyeti alana kadar Selçuklu topraklarında Atabeylik Dönemi yaşanmıştır.

Bu unvanın zamanla yerini, Osmanlılar’da da görüldüğü üzere şehzadeleri yetiştirmekle vazifeli lalalık makamına bırakmıştır.

Kurtuluş Savaşı’nın önderi ve Türkiye’nin ilk cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’e Atatürk soyadı bu unvandan ilhamla verilmiştir.Günümüz Türkiyesinde Isparta ve Kırşehir’de, Anadolu Selçuklu kökleri olan Türkmen boyları Atabey adını taşımaktadır.

BÜYÜK SELÇUKLULARDA KURULAN ATABEYLİKLER

Salgurlular (İran)

İldenizoğulları (Azerbaycan)

Börioğulları (Şam)

Zengiler (Musul)

Beg-Teginoğulları (Erbil)

Salgurlular (Fars A tabeyliği) (1147 – 1284)

Oğuzların Salgur boyundan olan Atabey Sungur tarafından, İran’ın Fars bölgesinde kuruldu.

b.İldenizliler (A zerbaycan A tabeyliği) (1146 – 1225)

Kıpçak Türklerinden Şemsettin ildeniz tarafından kuruldu.

Merkezi Tebriz kentiydi.Harzemşahların Tebriz’i ele geçirmeleri üzerine bu atabeylik sona ermiş oldu.

c.Beğteğinoğulları (Erbil A tabeyliği) (1 146- 1232)

Musul Atabeyi Zengi’nin vAlilerinden Beğ- Teğin Oğlu Ali Küçük tarafından kurulmuştur. Merkezi Erbil’di. Ayrıca Şehrizor, Sincan, Harran ve Urfa gibi kentler bu atabeyliğin egemenlik alanı içindeydi.

Ali Küçük’ten sonra yerine geçen Böri döneminde kırk dört yıl boyunca atabeylik başarıyla yönetildi.

Bir ara Anadolu Selçuklularına bağlanan atabeyliğin toprakları Kök-Böri ölünce yerine varisi olmadığı için devletin toprakları vasiyeti gereği Abbasi halifeliğine verildi.

d.Böriler (Şam A tabeyliği) (1128- 1154)

Suriye Selçuklularının Şam kolu, Atabey Tuğ Tekin tarafından yönetiliyordu.

Merkezi Şam kentiydi.

Zengiler tarafından ortadan kaldırıldı.

e.Zengiler (Musul A tabeyliği) (1127- 1259)

Melikşah’ın Halep valisi Zengi’nin yaptığı mücadelelerde ön plana çıkmıştı.

Zengi döneminde en parlak dönemini yaşamıştır.

Zengi Haçlılardan Urfa’yı alınca AvrupalIlar II.Haçlı Seferi’ni düzenlemişlerdir.

Nurettin Mahmut ölünce atabeylik Eyyubilere geçti.İlhanlIlar atabeyliğe son vermişlerdir.