Arap tarihçisi el-Mesûdî kimdir?

Al-Masudi’nin Hayatı

Doğum tarihi: M.S 896, Bağdat, Irak

Ölüm tarihi ve yeri: M.S Eylül 956, Kahire, Mısır

Tarihçi Mesudi Biyografi

Ali ibn el-Hüseyn el-Masudi (ö. 956) bir Arap tarihçisi ve Müslüman medeniyetinin çiçek açması çağında en çok yönlü ve özgün yazarlardan biriydi.

Al-Masudi,Hz.Muhammed’in önde gelen bir arkadaşı olan Abdullah ibn Mesud’un soyundan Bağdat’ta doğdu.El-Mesudi’nin günümüze ulaşan eserlerindeki çok sayıda not, onun çok seyahat ettiğini gösterir, ancak bunlar onun güzergahlarını belirlemek için yeterli değildir.915 / 916’da Basra ve İstakhr’ı (Persepolis) ziyaret etti ve ardından Hindistan’a gitti ve burada Bombay bölgesini, Cambay Körfezi’ni ve Sind’deki Müslüman şehirleri Multan ve Mansura’yı gördü.İddia ettiği gibi Seylan ve Çin Denizi’ni de gördüğünden şüphe ediliyor.

Yine de 916/917’de el-Masudi Zanzibar’a ulaştı ve oradan Umman’a gitti. 921/922’de Halep’i ziyaret etti. Muhtemelen bu geziden sonra Hazar Denizi’nin güneyindeki bölgeyi ziyaret etmiştir. Tarih belirtmeden İran’ın diğer vilayetlerini ziyaret etmekten bahseder. Ayrıca Kızıldeniz’de, Yemen’de ve Hadramut’ta yaptığı yolculukların tarihleri ​​de bilinmiyor.925’te Bağdat ve Tikrit’teki varlığından bahseder.926’da Filistin’de Tiberias’taydı ve 928’in başında Bağdat yolunda Irak’ta Hit’e geri döndü.

Hayatının son döneminde el-Mesudi daha çok Mısır’da, ilk kayıtlı ziyaretinin 942’de olduğu el-Fustat’ta (Eski Kahire) yaşadı. 943’te Antakya’yı ve 946’da Şam’ı ziyaret etti.Yukarı Mısır’a kadar gitti.

Yolculuklarının amacı ve onları finanse etme araçları hakkında hiçbir şey bilinmiyor.İsmaili hareketi için bir misyoner olarak aktif olduğu öne sürüldü, ancak bu pek olası görünmüyor. Eserleri kesin Şii eğilimleri yansıtsa da, aktif bir propagandacıdan beklenebilecek amaçlı katılımdan yoksundur.Üstelik onun dini duyguları, Şiiliğin İsmaili kolundan çok İmamiye daha yakındır.

Seyahatlerinin nedeni ne olursa olsun, el-Mesudi muazzam merakını tatmin etti ve kişisel gözlemleri, her kesimden insanlarla yaptığı konuşmalar ve diğer gezginlerin raporları aracılığıyla yaptığı geniş okumalardan edindiği bilgileri tamamladı ve düzeltti.Dini ve rasyonel öğrenme alanlarında eşit derecede yetkindi, ancak huzursuz yaşamı ve çeşitli ilgi alanları, herhangi bir bilimi derinlemesine takip etmesini engelledi. Yabancı halklara ve dinlere karşı yoğun ilgisi ve açık fikirliliği, çağın kozmopolit ruhunu yansıtıyor.

El-Mesudi’nin 30’dan fazla eserinin adı bilinmesine rağmen, kesin olarak sadece iki tanesi günümüze ulaşabilmiştir. Al-Masudi, 30 ciltte evrensel bir tarih yazdı. Bu eser ve kısaltılmış hali kaybolmuştur. En ünlü kitabı Altın Çayırlar, daha sonraki eklemelerle bir başka kısaltmadır.İslam öncesi tarih üzerine ilk cilt, yaratılış hikayesi, İncil tarihi, dünyanın tanımı, Arap olmayan ulusların ve pagan Arapların tarihi ve etnografyası, arkeolojik kalıntılar ve takvimlerle ilgilenir.

İslam tarihi üzerine olan ikinci cilt de geleneksel tarih çalışmalarının kapsamı dışındaki gözlemlerle doludur.Tebliğ ve İnceleme Kitabı, ölümünden kısa bir süre önce edebi etkinliğinin bir özeti olarak yazılmıştır.Meadows of Gold’dan daha kısa ve konu bakımından benzer olmasına rağmen, çok bağımsız bilgiler içerir. Adem zamanından kendisine atfedilen İmami Şiiliğin 12 imamına kadar olan imamlar hakkında bir kitabın sahihliği belirsizdir.

El-Mesudi Eylül/Ekim 956’da Fustat’ta öldü. 

Mesudi’nin Eserleri 

1.Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher (fî tüḥafi’l-eşrâf mine’l-mülûk ve ehli’d-dirâyât). 332’de (943) Fustat’ta kaleme alınan eser 336 (947) ve 345 (956) yıllarında iki defa gözden geçirilmiş, ancak günümüze daha geniş olduğu anlaşılan 345 yılına ait şekliyle (et-Tenbîh, s. 111) değil önceki haliyle ulaşmıştır. Mes‘ûdî, eserin mukaddimesinde Aḫbârü’z-zamân ve el-Kitâbü’l-Evsaṭ’ta genişçe anlattığı konuları burada daha özlü olarak kaleme aldığını belirtmektedir. Kendisinden önceki bazı tarihçiler ve eserleri hakkında kısaca bilgi verip bunları değerlendiren müellif, Mürûcü’ẕ-ẕeheb’de bilinmesi gereken hemen her ilimle ilgili bütün hususların yer aldığını söyler (I, 9-18). İki ana bölümden meydana gelen eserin birinci bölümünde ansiklopedik mahiyette çeşitli konulara yer verilmektedir. Hz. Âdem’den itibaren peygamberler tarihi, yeryüzünün belli başlı coğrafî bölgeleri, bazı denizler, adalar, nehirler, dağlar; çeşitli hayvan ve bitkiler; madenler; Hintliler, Çinliler, Yunanlılar, Roma ve Bizans ile Persler ve Sâsânîler, Türkler; İslâm öncesi Arabistan tarihi kitabın belli başlı konularını oluşturur. Mes‘ûdî anlattığı toplumların örf ve âdetleri, inanç ve ibadetleri, efsaneleri, yiyecek ve giyecekleri, bayramları, oyunları, mâbedleri, takvimleri gibi kültür unsurlarına da yer vermiştir. İkinci bölümde Hz. Peygamber döneminden Abbâsî Halifesi Mutî‘-Lillâh’a kadar İslâm tarihi anlatılmış, İslâm dünyası dışına nâdiren atıfta bulunulmuştur. Eserin birçok baskısı yapılmıştır (Bulak 1283; Kahire 1302 [Makkarî’nin, Nefḥu’ṭ-ṭîb’i kenarında]; Kahire 1303 [İbnü’l-Esîr’in, el-Kâmil’i kenarında]; Kahire 1313; nşr. Abdurrahman Muhammed, I-II, Kahire 1346/1927; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire 1386/1948; Kahire 1377/1958; Kahire 1384/1964; nşr. Yûsuf Es‘ad Dâgır, I-IV, Beyrut 1385/1965); Aloys Sprenger kitabın bir kısmını İngilizce’ye çevirmiş (el-Masʿūdi’s Historical Encyclopaedia: Meadows of Gold and Mines of Gems, London 1841), Barbier de Meynard ilk üç cildini Pavet de Courteille ile birlikte olmak üzere tamamını Fransızca çevirisiyle beraber neşretmiştir (Les Prairies d’or, I-IX, Paris 1861-1877, 1913-1930). Charles Pellat bu çalışmayı gözden geçirip yeniden yayımlamıştır (I-V, Beyrut 1966-1974; Ar. indeks: I-II, Beyrut 1979; Fr. çeviri: I-III, Paris 1962-1971). Azîz el-Azme, Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve et-Tenbîh ve’l-işrâf’tan bazı bölümler seçerek neşretmiştir (el-Mesʿûdî, Riyad 2001).

2.et-Tenbîh ve’l-işrâf. Mes‘ûdî’nin muhtemelen son eseri olup 344-345 (955-956) yıllarında telif edilmiştir. Kitapta astronomi ve meteorolojiye dair bazı konular anlatılıp yeryüzünün yedi bölgesine ve denizlere dair bilgiler verildikten sonra dünya tarihinde iz bırakmış toplumlardan (Farslar, Keldânîler, Araplar, Yunanlılar ve Romalılar [Bizans dahil], Kuzey Afrikalılar, Türkler, Hintliler, Çinliler vb.) çeşitli yönleriyle bahsedilmiş, ardından Hz. Peygamber’den itibaren dönemin halifesi Mutî‘-Lillâh’a kadar İslâm tarihi olaylarına ana hatlarıyla yer verilmiştir. Bu muhtevasıyla et-Tenbîh hem bir coğrafya kitabı hem de bir genel tarihtir. İlk defa 1894 yılında Michael Jan de Goeje tarafından “Bibliotheca Geographorum Arabicorum” serisinin VIII. cildi olarak Leiden’de neşredilmiş, bu neşir daha sonra tekrar basılmıştır (Beyrut 1965; Leiden 1967 → Frankfurt 1992). Abdullah es-Sâvî’nin de yayımladığı eserin (Kahire 1357/1938) Beyrut’ta bir başka baskısı yapılmıştır (1981). Kitabı Carra de Vaux Fransızca’ya (Le Livre de l’avertissement et de la revision, Paris 1896 → Frankfurt 1986), Mevlânâ Abdullah el-İmâdî Urduca’ya (Haydarâbâd 1345/1926) tercüme etmiştir.

3.Aḫbârü’z-zamân. Eserin tam adı Aḫbârü’z-zamân ve men ebâdehü’l-ḥids̱ân mine’l-ümemi’l-mâżıye ve’l-ecyâli’l-ḫâliye ve’l-memâliki’d-dâs̱ire’dir. Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve et-Tenbîh’te sık sık bu eserine atıfta bulunmakta ve bahsettiği konuları burada daha geniş şekilde ele aldığını belirtmektedir. Abdullah es-Sâvî’nin Aḫbârü’z-zamân adıyla Mes‘ûdî’ye nisbet ederek yayımladığı (Kahire 1938), Hüseyin el-Âsî’nin tekrar bastırdığı (Beyrut 1416/1996), Kerîm Zamânî’nin de Farsça’ya tercüme ettiği (Tahran 1370) kitap Mes‘ûdî’ye ait değildir. Bu eseri L’Abrégé des merveilles adıyla Fransızca’ya çeviren Carra de Vaux (Paris 1938) kitabın popüler bir çalışma olduğunu söyler (Dunlop, s. 110-114).

4.Râḥatü’l-ervâḥ. Aḫbârü’z-zamân’ın zeyli niteliğindedir. Bazı devletlerin hükümdarları hakkında Aḫbârü’z-zamân’da yer almayan bilgilerin Râḥatü’l-ervâḥ’ta verildiği anlaşılmaktadır.

5.el-Kitâbü’l-Evsaṭ. Mürûcü’ẕ-ẕeheb’den önce yazılan eserde Aḫbârü’z-zamân’daki bazı bilgiler kısaltılmış, bazı konularda yeni bilgiler eklenmiştir; dolayısıyla eser hem Aḫbârü’z-zamân’ın muhtasarı hem de zeyli mahiyetindedir. Brockelmann (İA, VIII, 145) ve Sezgin (GAS, I, 334), kitabın Oxford ve İstanbul’da nüshalarının bulunduğunu kaydederlerse de bu nüshaların Mes‘ûdî’nin eserine ait olmadığı tesbit edilmiştir (Shboul, s. 89).

6.Fünûnü’l-maʿârif ve mâ cerâ fi’d-dühûri’s-sevâlif. Yunan ve Bizans tarihinin yanı sıra Kuzey Afrika tarihinden, ayrıca Hz. Peygamber’in ve halifelerin hükümdarlara gönderdikleri elçilerden (et-Tenbîh, s. 261) bahsetmektedir.

7.Zeḫâʾirü’l-ʿulûm ve mâ kâne fî sâlifi’d-dühûr. et-Tenbîh’in daha geniş bir yazımı olduğu tahmin edilen eserin özellikle Bizans tarihi, Bizans’ta kiliseler ve diğer yapılar, imparatorlar, Sâsânîler ve müslümanlarla yapılan savaşlar gibi konuları içerdiği anlaşılmaktadır.

8.Kitâbü’l-İstiẕkâr li-mâ cerâ fî sâlifi’l-aʿṣâr. et-Tenbîh’te birçok defa atıfta bulunulan eserin onunla aynı plana sahip olduğu söylenebilir.

9.Kitâbü Vaṣli’l-mecâlis bi-cevâmiʿi’l-aḫbâr ve muḫallâṭu’l-âs̱âr (muḫteliṭu’l-âdâb). Endülüs tarihi başta olmak üzere edebiyat ve kültür ağırlıklı rivayetlere yer veren bir eserdir.

10.el-Aḫbârü’l-Mesʿûdiyyât. Câhiliye devri ve Endülüs tarihine dair bilgiler içermektedir.

11.Kitâbü Maḳātili fürsâni’l-ʿAcem. Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ et-Teymî’nin Kitâbü Maḳātili’l-fürsâni’l-ʿArab’ına karşılık olarak yazılmıştır (et-Tenbîh, s. 102).

12.Kitâbü Teḳallübi’d-düvel ve teġayyüri’l-ârâʾ. Kuzey Afrika tarihi, Ağlebîler ve Fâtımîler’e dair bir eserdir.

13.Kitâbü’l-Maḳālât fî uṣûli’d-diyânât. Mürûcü’ẕ-ẕeheb’de birçok defa atıfta bulunulan eserde Şîa, Hâricîler ve Mu‘tezile’den başka Mârûnî, Sâbiî, Mecûsî ve Hürremiyye inançlarından da söz edilmektedir.

14. Kitâbü’l-Ḳażâyâ ve’t-tecârib. İklimlerin belirli bölgelerdeki insan, hayvan ve bitki örtüsüne etkileri, suların hayvanlar üzerindeki tesiri, maden ve minerallerin kaliteleri, hayvan ve bitki genetiği gibi konularda önemli bilgiler içeren kitap Mes‘ûdî’nin kendi gözlem ve tecrübelerine yer verdiği dikkat çekici eserlerinden biridir.

15.Kitâbü Sırri’l-ḥayât. Genel olarak ruh ve nefisten bahsedilen eserde Hıristiyanlık’taki teslîs, Şîa ve Hürremiyye’deki gaybet düşüncesine de yer verilmektedir. Müellifin 313’te (925) Tikrît’te bir hıristiyanla yaptığı tartışmadan bahsetmesi eserin bu tarihten sonra yazıldığını göstermektedir.

16. Kitâbü’z-Zülef. Eserde ruh, nefis kozmoloji, hastalıklar, müzik ve hayvan gibi çeşitli konulara yer verilmektedir.

17. Risâletü’l-beyân fî esmâʾi’l-eʾimmeti’l-ḳaṭʿiyye mine’ş-Şîʿa. On iki imamın hayatı, nesepleri, vefatları ve türbeleri gibi hususlara geniş yer veren bir eser olduğu anlaşılmaktadır.

18. Ḥadâʾiḳu’l-eẕhân fî aḫbâri ehli (âli) beyti’n-nebî ve teferruḳıhim fi’l-büldân.

Mes‘ûdî’nin diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’l-Mebâdiʾ ve’t-terâkîb, Kitâbü’l-İntiṣâr, Naẓmü’l-cevâhir fî tedbîri’l-memâlik ve’l-ʿasâkir, Kitâbü Ṭıbbi’n-nüfûs, Naẓmü’l-edille fî uṣûli’l-mille, Kitâbü’ṣ-Ṣafve fi’l-imâme, Kitâbü’l-İstibṣâr fi’l-imâme, Kitâbü’d-Deʿâvi’ş-şenîʿa, Kitâbü’l-Vâcib fi’l-fürûżi’l-levâzim, Kitâbü’l-Mesâʾil ve’l-ʿilel fi’l-meẕâhib ve’l-milel, Kitâbü Ḫazâʾini’d-dîn ve sırri’l-ʿâlemîn, Naẓmü’l-aʿlâm fî uṣûli’l-aḥkâm, Kitâbü’l-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne, Kitâbü’n-Nühâ ve’l-kemâl, Kitâbü’r-Ruʾûsi’s-sebʿiyye, Kitâbü’l-İstircâʿ fi’l-kelâm, Meẓâhirü’l-aḫbâr ve ṭarâʾifü’l-âs̱âr fî aḫbâri âli’n-nebî, Kitâbü’z-Zâhî.